Ályktun aðalfundar Læknafélags Íslands, 2005, um öryggi sjúklinga við veitingu heilbrigðisþjónustu

Aðalfundur Læknafélags Íslands, haldinn í Kópavogi dagana 30. september og 1. 

október 2005 skorar á heilbrigðis- og tryggingarráðherra og heilbrigðis- og 

trygginganefnd Alþingis að hafa forgöngu um að ríkisstjórnin leggi fram á Alþingi 

frumvarp til laga um öryggi sjúklinga við veitingu heilbrigðisþjónustu. 

 

Greinargerð: 

Á síðustu mánuðum (2005) hafa af og til verið fréttir í fjölmiðlum um öryggi sjúklinga þegar 

þeir þurfa að leita til heilbrigðiskerfisins. Hefur fréttaflutningurinn snúist um það að 

tiltekinn fjöldi sjúklinga, bæði erlendis og hér á landi, hefur látist eða hlotið af annan 

skaða vegna atvika sem rekja má til mistaka eða óhappa við meðferð hinna sjúku. 

Hafa sumar fréttirnar snúist um það hvernig megi refsa þeim sem valdur er að tilteknu 

óhappi og aðrar fréttir hafa snúist um hvort og hvernig megi koma í vega fyrir 

óheppilegar afleiðingar veitingu heilbrigðisþjónustu. 

 

Rannsóknir erlendis hafa sýnt fram á að dauðsföll vegna mistaka eða annarra óhappa 

við veitingu heilbrigðisþjónustu eru umtalsverð. Af þeirri ástæðu er eðlilegt að álykta 

að mistök eða önnur óhöpp sem hafa ekki eins alvarlegar afleiðingar í för með sér og 

andlát séu enn fleiri. Þessar staðreyndir hafa legið fyrir lengi, þótt umfangið hafi ekki 

verið vitað með vissu. 

 

Sú staðreynd að vitað er að sjúklingar geti hlotið skaða af veitingu heilbrigðisþjónustu 

vegna mistaka eða annarra óhappa hefur verið viðurkennd af löggjafanum, m.a. með 

setningu laga nr. 111/2000 um sjúklingatryggingar. Með þeim lögum var tilgangurinn 

m.a. sá að auðvelda tjónþolum að fá bætur vegna óheppilegra afleiðinga við veitingu 

heilbrigðisþjónustu. Rökin fyrir setningu laganna voru m.a. þau að vegna 

sönnunarvandkvæða væri um sanngirnis mál að tefla, öflun vitneskju um það sem 

betur mætti fara myndi verða auðveldari og draga myndi úr fjölda bótamála fyrir 

dómstólum. 

 

Tilgangur laga nr. 111/2000 hefur ekki að öllu leyti gengið eftir. Þar sem hámark er á 

bótafjárhæðum hafa ekki allir sjúklingar fengið tjón sitt að fullu bætt úr 

sjúklingatryggingunni. Það hefur aftur haft í för með sér að lögmenn, sem sækja bætur 

fyrir hönd sjúklinga sinna úr sjúklingatryggingunni, hafa í auknum mæli jafnframt 

beint bótakröfum að viðkomandi heilbrigðisstarfsmanni og vinnuveitanda hans til að 

tryggja hagsmuni skjólstæðinga þeirra. Af þeirri ástæðu hefur bótamálum fyrir 

dómstólum fækkað minna en að var stefnt og þar með viðhaldið leitinni að tilteknum 

blóraböggli vegna umrædds tjóns. Sú staðreynd er ekki til þess fallin að auðvelda 

heilbrigðisstarfsmönnum að viðurkenna mistök sín eða benda á mistök annarra og því 

hefur öflun vitneskju um það sem betur mætti fara ekki heldur gengið eftir eins og að 

var stefnt. 

 

Þegar fjallað er um öryggi sjúklinga er oft í sömu andrá fjallað um hugtakið 

“læknamistök”, sem notað hefur verið sem samheiti yfir það sem aflaga fer í meðferð 

hinna sjúku innan heilbrigðiskerfisins. Það er ekki alls kostar rétt þar sem margt getur 

spilað inn í þegar meðferð skilar ekki þeirri niðurstöðu sem að var stefnt. Um getur 

verið að ræða röð atvika sem að lokum leiða til þess að gagnvart sjúklingi er augljóst 

að mistök áttu sér stað. “Atvik” þessi geta verið ýmis störf þeirra starfsmanna sem koma að undirbúningi og framkvæmd þess læknisverks sem um er að ræða hverju 

sinni. “Atvik” þessi geta einnig snert ýmsa forþætti eins og vinnslu verklagsreglna og 

frágang tóla og tækja þegar því er að skipta. Þá má ekki gleyma því að löggjafinn og 

fjárstjórnarvaldið ráða því hversu hátt á að setja gæðaviðmiðið við veitingu 

heilbrigðisþjónustunnar. Með stöðugri kröfu um aðhald og sparnað er hætt við að 

dragi úr öryggi sjúklinga. Má sem dæmi nefna að sparnaður í þrifum á 

heilbrigðisstofnunum getur leitt til meiri sýkingarhættu. Þá má einnig nefna sem dæmi 

að það er ríkisvaldsins að ákveðu hversu vel heilbrigðisstofnanir eru mannaðar og 

hversu mikið vinnuálag er á þeim starfsmönnum sem eru við vinnu hverju sinni. 

 

Þegar haft er í huga hversu margs konar “atvik” eða röð “atvika”, þar á meðal mistök 

heilbrigðisstarfsmanna, geta leitt til þess að sjúklingur verður fyrir tjóni þegar hann 

þiggur heilbrigðisþjónustu, og það er sett í samhengi við það fjármagn sem stjórnvöld 

eru reiðubúin, eða ekki reiðubúin, að veita til öryggismála sjúklinga er eðlilegt að upp 

rísi raddir um að gripið verði til sérstakra ráðstafana og löggjafar um öryggi sjúklinga. 

 

Nátengt umræðunni um öryggi sjúklinga er starfsumhverfi heilbrigðisstarfsmanna. 

Fjárstjórnarvaldið hefur mikið um það að segja hvernig starfsumhverfi 

heilbrigðisstarfsmönnum er búið, sem aftur hefur bein áhrif á öryggi sjúklinga. Þá er 

vitað að einstakar sérgreinar læknisfræðinnar eru útsettari fyrir hættunni á því að 

mistök eigi sér stað við framkvæmd læknisverka, einfaldlega vegna eðlis viðkomandi 

læknisverka. Sú staða sem ríkir í dag, að leita þurfi blórabögguls, eigi mistök sér stað 

hefur gert mönnun í sumum sérgreinum erfiðara fyrir en æskilegt er. Undirmönnun í 

viðkomandi sérgreinum hefur bein áhrif á öryggi sjúklinga. 

 

Það þarf því að leita nýrra leiða til að ná markmiðum laga nr. 111/2000, um 

sjúklingatryggingar, þannig að öflun vitneskju um það sem betur mætti fara myndi 

verða auðveldari, draga myndi úr fjölda bótamála fyrir dómstólum og að sjúklingar fái 

tjón sitt að fullu bætt verði þeir fyrir óhöppum þegar þeir þiggja heilbrigðisþjónustu. 

 

Þær leiðir sem t.d. virðast nærtækar eru annars vegar að afnema þak af þeim bótum 

sem sjúklingar geta fengið samkvæmt ákvæðum laga um sjúklingatryggingar. Hins 

vegar væri unnt að fara sömu leið og Danir hafa gert í sinni löggjöf. Gera það að 

lagaskyldu að allir sem verði varir við “mistök” eða önnur óhappatilvik eigi að 

tilkynna þau til viðeigandi yfirvalda. Það verði þeim refsi- og viðurlagalaust og það 

einnig þótt sá sem tilkynnir um “mistök” sé sá sem er valdur að þeim, þó með þeirri 

undantekningu að stórfellt gáleysi og ásetningur leiði ekki til refsi- og viðurlagaleysis. 

Með þessu móti væri löggjafinn að koma þeim skilaboðum til almennings að leggja 

eigi áherslu á að upplýsa um “mistök” og óhappatilvik til að reyna að læra af þeim, í 

stað þess að leitin að blóraböggli verði það sem öllu máli skiptir. 

 

Ef á að takast að auka öryggi sjúklinga með auknum forvörnum, án mikilla fjárútláta, 

er mikilvægt að sú vitneskja, um það sem miður fer, komist upp á yfirborðið í 

sérstakan gagnabanka, þannig að unnt verði að nýta þá vitneskju sem þar safnast 

saman, til fyrirbyggjandi aðgerða. Þar myndi lagaskylda skipta miklu máli, ekki síst 

ef skyldan hefði mögulega í för með sér jákvæðar afleiðingar fyrir þann sem fyrir því 

verður að valda tjóni. 

 

Með þessum breytingum væri löggjafinn að ýta undir breytt viðhorf gagnvart því sem 

miður fer við veitingu heilbrigðisþjónustu og fjárstjórnarvaldið einnig að axla sína ábyrgð og viðurkenna að þar sem ekki er unnt að veita takmarkalausu fé til að reyna 

að draga úr mistökum þá amk beri ríkið ábyrgðina á því tjóni sem af hlýst. 

Hver er árangurinn af sameiningu heilbrigðisstofnana?

Nú, þegar Norðlendingar standa frammi fyrir áætlunum um sameiningu heilbrigðisstofnana þar, er rétt að staldra við og leggja mat á árangurinn af þeim sameiningum, sem þegar hafa átt sér stað.

Kanna þarf, hvaða áhrif sameiningar á Vesturlandi og Austurlandi og jafnvel Suðurlandi hafa haft á heilbrigðisþjónustu í jaðarbyggðum þessara landsvæða.

Hefur sameining og aukin miðstýring styrkt heilbrigðisþjónustuna á Djúpavogi, Kirkjubæjarklaustri og í Búðardal svo dæmi séu tekin? 

Þingeyingum hefur vegnað vel í þessum efnum miðað við aðstæður og sjálfsagt að stjórnvaldsaðgerðir, sem ætlaðar eru til framfara, valdi ekki afturför. 

Leggjast gegn sameiningu heilbrigðisstofnana

Læknar tóku upp umræðu um öryggi sjúklinga fyrir áratug

Læknafélag Íslands stóð fyrir umræðu, sem hófst á aðalfundi félagsins á Hólum 2003, þar sem vakin var athygli á öðrum kúltúr en þessum í þágu sjúklinga. Formaður danska læknafélagsins, svæfingalæknir að starfi, kom og talaði um nauðsyn annarrar sýnar en þessarar og réttarbætur, sem orðið höfðu í Danmörku. Markmiðið var aukið öryggi sjúklinga með örvandi umhverfi fyrir tilkynningar og rannsóknir á óhöppum við veitingu heilbrigðisþjónustu.

Aðalfundur LÍ nokkru síðar samþykkti áskörun á löggjafann og heilbrigðisyfirvöld um að breyta regluverkinu hér á landi í þágu þessa málefnis. Heilbrigðisráðuneytið bað um umþóttunartíma, þar sem það hafði í hyggju að láta athuga tíðni atvika hér á landi til samanburðar við skráningu í öðrum löndum. Landlæknir átti að vinnu verkið. Fyrir nokkrum árum var grennslast fyrir um þetta og kom þá í ljós, að landlæknir taldi sig ekki hafa neina peninga í það verk, sem honum var falið og því hafði ekkert verið gert. Álfheiður, þáverandi ráðherra, brást ókvæða við og sagði landlækni hafa tugi milljóna ónotaðar til að ráðstafa í þetta og þar með lognaðist málið út af að nýju. 

Við búum því enn við frumstæð sjónarmið og frumstætt kerfi, þar sem refsigleði virðist ætla að vinna gegn öryggi sjúklinga í stað endurbóta, sem eru eilífðarverkefni.

Siðferðilegt glapræði ríkissaksóknara

Siðferðisvandi í einni svipan

Hræðsla við þátttöku í rannsóknum hefur verið nefnd, sem ástæða þeirra, sem amast nú við síðasta átaki Íslenskrar erfðagreiningar til söfnunar lífsýna.

Það er ekki rétt. Sá siðferðisvandi, sem nú er til staðar, er alveg sjálfstætt úrlausnarefni. 

Rannsóknir Íslenskrar erfðagreiningar á erfðaefni Íslendinga m.t.t. ferðalags sjúkdómanna um kynslóðirnar eru merkilegar. Þetta eru grunnvísindi og við slíka vinnu er jafnan óljóst hvaða gagnsemi hlýst af niðurstöðunum. Alið hefur verið á miklum væntingum varðandi afurðir ÍE og umdeilt hefur verið svo ekki sé meira sagt, hvernig þeirra er aflað.

Ef einhver óumdeild starfsemi finnst á Íslandi, þá er það starf fólksins í Landsbjörgu. Með þessu bragði ÍE er það fólk og landsmenn allir, sem dást að starfi þess, en vilja ekki af e-m ástæðum taka þátt í rannsóknum ÍE, sett í ómögulega stöðu. Almenningur er settur í þann siðferðisvanda, að þurfa að taka afstöðu til Landsbjargar og ÍE í senn. Annaðs vegar vinsælasta og óumdeildasta aðila í landinu og hins vegar umdeilds vísindafyrirtækis, sem starfar í markaðsumhverfi. 

Það er þessi staða, sem er ámælisverð.

Gefum þeim 2000 krónur

Ég er svolítið kvíðinn. Ég kvíði því að verða sakbitinn þegar ég neita Landsbjargarfólkinu um lífsýni úr mér. Landsbjargarfólkið er nefnilega það fólk, sem er í mestu uppáhaldi hjá mér.  Fólkið okkar, "herinn" okkar með jákvæðu formerki. Bara miklu betri en allur her, þar sem það leggur fram krafta sína sjálfviljugt af áhuga og af ósérhlífni. Oft takandi verulega áhættu og unandi  við ástvini heima í algerri óvissu.

Ég er undir pressu um að neita því ekki um lífsýni úr mér til þess að það geti betur þjónað þessu áhugamáli sínu í mína þágu.

Ég ætla að leysa málið með því að gefa þeim 2000 krónur. 

Grauturinn er heitur

og kötturinn á sífelldu róli. Hve lengi hefur verið tönglast á því að lækna vanti, þeir komi ekki heim úr námi, þeir eldist, vinnuframlag minnki og engum dettur í hug í alvöru að draga fram ástæðurnar, sem liggja í augum uppi? Allra síst pólitíkusarnir, sem ábyrgð bera á þessu ástandi.

Litið hefur verið á heimilislækna sem þjóna kerfisins og hlutverk þeirra útmálað með hástemmdum orðum og tilvísunum til alþjóðlegra yfirlýsinga um mikilvægi heilsugæslunnar sem fyrstu viðkomu í leit að heilbrigðisþjónustu. Spor sögunnar liggja allt til Alma Ata 1978. En útfærslan og kraftarnir hér á landi hafa allir farið í annars vegar að njörva heimilislæknanna niður sem ríkisstarfsmenn og "embættismenn" ef vel liggur á fólki  og hins vegar að reita af þeim fjaðrirnar, kroppa af þeim kjörin. Dæmin úr rekstri Heilsugæslu höfuðborgarsvæðisins eru næg og þau nýjustu snúast um ýtrustu útfærslur á lágmarkskjörum, þegar Róm brennur undir fótum stjórnsýslunnar.

Hvernig er heilsugæslan rekin, þar sem þjónustustigi er viðunandi? Í Bretlandi, Danmörku, Svíþjóð, Noregi? Þar hafa stjórnmálamenn áttað sig á því, að sama rekstrarform hentar ekki öllum læknum og að ábyrgð þeirra sjálfra á læknisþjónustunni kann að laða fram meiri starfsánægju og meiri afköst. Í annan stað þá kostar það fjármuni að hafa heilsugæsluna sem fyrsta viðkomustað þannig að til sparnaðar leiði á síðari stigum heilbrigðisþjónustunnar. Þessu hafa stjórnmálamenn í áðurnefndum löndum áttað sig á. 

Hér á landi hafa menn aldrei horfst í augu við þessar staðreyndir nema etv. á áttunda áratugnum, þegar nauðsynlegar umbætur voru gerðar á heilbrigðisþjónustu í dreifbýli. Stjórnmálamennirnir fara í kringum þessar staðreyndir eins og kettir í kringum heitan graut og læknar í ábyrgðarstöðum líka. 

Á meðan hanga síðustu Móhíkanarnir á blóðugum nöglunum í störfum sínum og ekkert Kolbrúnarskáld sjáanlegt til að draga þá upp úr hvönninni.  

Tveggja vikna bið á heilsugæslunni

Pabbi

Rýrar heimildir geyma stundum mikla sögu.

Stjórnarliðið er á harðahlaupum

undan Evrópuumræðunni. Þar stendur ekki steinn yfir steini. BB er í hrópandi mótsögn við allt, sem hann hefur áður sagt. SDG er með böggum hildar vegna kosningaloforða sinna, sem snúa að aðkomu þjóðarinnar, Sigurður Ingi skrökvar upp á Evrópusambandið um sjávarútvegsmál, jafnvel þannig að málssvari LÍÚ sér sig knúinn til að bera ummæli hans til baka, Gagnrök Birgis Ármannssonar eru að skýrsluhöfundar séu draumóramenn. Gunnar Bragi segir einungis að skýrsla þessi skipti engu máli og breyti engu, en gott sé að hún hafi komið fram og Vigdís Hauksdóttir bítur höfuðið af skömm sinni með því að segja að sjávarútvegskafli skýrslunnar sé ekki Háskóla Íslands sæmandi. 

O mores o tempores. Það er greinilegt að tekið er að hitna undir ríkisstjórninni í Evrópumálunum og málaefnastaða hennar á hverfanda hveli.  Meira að segja aðalmálsvari hennar, Páll Vilhjálmsson, blaðamaður, veit ekki sitt rjúkandi ráð lengur og lætur eins og naut í flagi. Þau ættu öll að fara í lautartúr uppi í Hádegismóa ásamt ÓRG og ritstjóranum. 

Elfur tímans

Í dag lauk 37 ára samfelldu tímabili í trúnaðarstöðum fyrir lækna.  Þetta byrjaði allt með ráðningum fyrir unglækna 1977 en í dag lauk formennsku minni í Almenna lífeyrissjóðnum, sem er starfsgreinarsjóður lækna. Á milli þessara tveggja punkta er mannsævi fjölbreyttra daga og kynni af helftinni af læknum samtímans og mörgum stjórnmála- og embættismönnum.  

Þegar hugsað er til baka, þá finnst mér einhvern veginn þeir hafi haft mest til brunns að bera og öðrum að miðla, sem náðu flugi án hafta, hafta, sem þeir lögðu á sig sjálfir eða létu öðrum eftir. Ef litið er til lækna, þá eru þeir eftirtektarverðir, sem spöruðu sig ekki þegar starfsævinni var lokið og hljóðir dagar framundan, menn eins og Árni Björnsson, skurðlæknir og fleiri góðir læknar ótaldir.

Ég læt hér fylgja nokkrar hugleiðingar mínar, sem birtust í Læknablaðinu fyrir löngu:  

"Þessir góðu eiginleikar Árna komu vel fram þegar hann var löngu hættur störfum, en taldi sér skylt að taka þátt í umræðunni um gagnagrunn á heilbrigðissviði. Mátti öllum ljóst vera að þar fóru saman geislandi fjör og baráttugleði, frelsi andans og skapandi hugsun, öllum óháð nema sannfæringunni um það sem hún taldi rétt og satt." 

"Annar vinur minn í læknastétt skrifar skemmtilegan og ertandi stíl um gagnagrunninn. Og margt annað. Hann er alveg laus við að vera leiðinlegur. Hann er kominn á eftirlaun og engum háður. Hann er frjáls maður. Ekki tortímandi eins og Bjartur, miklu fremur andríkur, uppbyggilegur og skapandi. Kannski losnar hugsun minnar kynslóðar úr klakaböndum hagsmuna og sérhyggju, þegar hún kemst á aldur." 

 

 

Þeir sem lofa miklu,

... "sjálfum himninum jafnvel, eru að öllum líkindum annaðhvort skáld eða stjórnmálamenn. Fyrrnefndu vegna þess að þeir halda í einlægni að orð geti breytt heiminum, síðarnefndu vegna þess að þeir vita í eðli sínu að orð geta hæglega fært þér völd og vinsældir. Þeir eru ekki jafn barnalegir að upplagi og skáldin, og trúa þess vegna ekki í alvöru að þeir geti sótt sér himin með orðum, meginatriðið er að beita orðunum þannig að þau færi þeim það sem þeir falast eftir."  (Jón Kalman, Fiskarnir hafa enga fætur)